Denne saka stod fyrst på trykk i Marsteinen 19. desember 2013.
Etter eit halvt hundreår med postadresse i Bergen, flytta Henry og Annbjørg heimatt for fire år sidan. Det vil seia, Henry har stort sett vore på havet, medan sjukepleiarkona har vore på land.
På den same tomta der dei bygde seg hytte på Haugland i 1977, er det nye huset reist. Frå stova har dei god utsikt mot Hundvåkosen, og skimtar Henry eit fartøy i horisonten som han ikkje kjenner att ved berre å mysa, går han inn på datamaskinen og finn det ut. Teknologien i dag, altså.
– Det var annleis då eg byrja å reisa ut. I skodda måtte me ringa på klokka kvart femtande minutt for å visa båtane rundt oss kvar me låg. I dag kan eg sitja heime og fylgja med på kor alle båtane er.
Det er noko med blikket til Henry. Augo smiler støtt.
Symjeskulering av tanta
Rundt landhandelen i Kolbeinshamn tråkka Henry barnestega sine. Saman med besteforeldra Guri og Anders, som dreiv butikken i si tid, budde dei to småbarnsfamiliar i det store hovudhuset i hamno. Sjølv hadde Henry systrene Aud, Sonja Lise, Ruth og éin bror, Kåre.
Det var like ved kaien der, at Henry lærde å symja.
– Tante Arny knytte eit tau rundt livet på oss gutane, og bad oss hoppa uti. Ho drog tauet etter ei stong, frå eine trappa til den andre.
– Kor gamal var du då, Henry? undrar kona Annbjørg, som truleg får nokre bilete i hovudet som gjerne kunne passa inn i Astrid Lindgren sine forteljingar.
– Neeei, eg var vel kanskje fylt fire, svarar Henry. Annbjørg gjer nærast eit hopp i stolen og må trekkja litt oppgjeven etter pusten.
– Eg lærde i alle fall å symja, seier Henry, like mild.
Hugsar tre bursdagar
Henry vart fødd som fiskar, og det var ikkje uvanleg at han kom inn skuledøra i Haukanes ein time for seint. Ikkje fordi han hadde forsove seg, men han måtte då utpå med robåten og prøva lukka før han gjekk til skulen.
– Då lærar Jørgen Solbakken såg at eg hadde med fisk til han, smilte han berre opp og sa Det gjer ingenting at du kjem for seint, me har berre hatt Bibble-time.
Fjorten år gammal, ei veke etter han vart konfirmert, reiste Henry ut for fyrste gong. Brislingfiske i Sognefjorden med familieskøyta ”Arny Maud” – kalla opp etter tanta og symjelæraren, som òg var bestefar Anders si einaste dotter. Ein fekk ikkje stiga om bord i ”Arny Maud” med skit under skoa, minnast Henry.
– Det låg ei matte på kaien der me skulle tørka beina våre før me gjekk inn i skøyta.
Henry smiler litt ekstra når han fortel om matta, men ikkje hånleg. All respekt til bestefaren som ville halda båten fin.
I over ein månad var Kolbeinshavn-gjengen på brislingen.
– Me kom heim att 3. desember 1947. Det var 15-årsdagen min, og ein av tre bursdagar eg hugsar godt, fortel 81-åringen. 50-årsdagen var han om bord i ”Dorthea Møgster” i storm ved Shetland, på veg heim med tankane fulle. Så var det 70-årsdagen.
– Eg vart lurt opp i stry, seier Henry og ler.
Han tinga bord på Leanaustet for familien og mannskapet han reiste med, men ikkje før hadde han lagt inn reservasjonen då Annbjørg måtte ringa ned og avlysa det heile. Ho visste nemleg at gode vener og kollegaar hadde heilt andre planar for jubilanten.
– Me gjekk i så sakte fart sørover og skulle heim, og eg måtte spørja skippar Lars Ove kvifor i all verda det gjekk så seint. Me må spara på olja, svara han.
Men den eigentlege grunnen var at hundre menneske måtte gjera seg klare til overraskingsfest på Alfabygget før ”Møgsterfjord” og Henry kunne koma til lands.
Alle han hadde reist med i tida, på alt frå ”Abelona” og ”Gardar” til ”Lador” og ”Dorthea Møgster”, familien og systrene hans – alle var samla for å hylla Henry.
– Han såg heilt fortapt ut. Overraskinga var enorm, fortel Annbjørg, som hadde klart å halda tett.
Store størjer
Havet har vore livet til Henry, som – ikkje av eigen vilje, men desto lovpålagd – måtte ta pensjonen med seg å gå i land som 72-åring.
– Eg vart jaga i land. Det hadde visst noko med forsikringa å gjera, seier han og vinkar saka vekk i lufta.
58 år på havet kombinert med ein framifrå hugs gjev likevel rikeleg med historier. Familiære hendingar som bryllaup og gravferder, knyt han gjerne opp mot fangstar og vêr på sjøen, og slik kjem altså årstala og gjerne månad og dato i tillegg.
Når han byrjar å fortelja om håbrandfiske, guano, drivgarn, snurrevad og troer, slår det meg at ei fiskeriordliste gjerne ikkje hadde vore så dumt.
– Alle veit no kva ei troe er. Me fiska størja med troer, det er som ei fiskestong.
Størjefisket kjem høgt opp på lista over gode minne frå havet.
– Det var så forferdeleg spanande. Fyrste turen me var ute med ”Abelona” på størjo, fekk me 45 stykk. Den største var på over 300 kilo.
Annbjørg er heilt med når mannen fortel.
– 45 størjer… Kor stor var ”Abelona” den gongen?
– 60.
– 60 meter?
– Fot, sjølvsagt. Det fantes ikkje meter då.
Annbjørg ler og Henry smiler medan han ristar forsiktig på hovudet.
– Eg er altså sjukepleiar, skyt ho forklarande inn.
Gløymt att i skodda
Dramatikk og gode minne går hand i hand når Henry fortel frå fiskeriet. Ein gong dei kom frå Island med ein fullasta ”Lador”, kom det ein aldri så liten nordavindsbris på båten om lag 20 mil utanfor Marstein.
– Det var over ein halvmeter sjø på dekk, og me stod ved doryane klare til å skjæra oss frå om båten gjekk under.
Henry fortel sorglaust, som om dette ikkje var store greine. Men han rynkar på nasen når han medgjev at dei for å berga skuta måtte sleppa ut over hundre hektoliter sild.
– Da… Da var ikkje heilt bra, da.
Ein annan gong seig dei rundt Island i skodda om bord i ”Lafjord”.
– Då skodda letta, oppdaga me ei sildeåte fire-femhundre meter unna. Mannskapet hoppa i doryane, medan tre vart att i ”Lafjord”. Det var noko gale med maskinen som måtte fiksast, fortel Henry.
Frå doryane vart det kasta nok til rundt 80 tønner sild. Men då fangsten skulle om bord i båten og saltast i tønner, var båten vekke. Skodda hadde kome over dei att, men trass i at dei bles i tåkeluren som skulle nyttast i akkurat slike høve, kom ingen og plukka dei opp.
– Me venta ein time, to timar, men nei. Ingen ”Lafjord” kom og henta oss, og den fulle nòta måtte slepast på for å halda fisken i live.
Etter seks timar i doryane høyrte Henry og karane eit rop gjennom skodda.
– Er de mannskapet på ”Lafjord”? ropte dei. Det var ein rogalandsbåt med radar som hadde høyrt at båten vår var på leit etter mannskapet sitt, seier Henry og ler. Etter maskinen vart fiksa, hadde ”Lafjord” tuffa rundt i skodda og leitt etter folket. Då dei sjølv verken hadde radar eller høyrt tåkelurane, var oppgåva vanskeleg.
– Det var som ein i doryen sa: Me sveltar vertfall ikkje, me har jo sild!
Mista veslebroren
Det er dei gode minna det er flest av, heldigvis.
Men Henry skulle ikkje vera mange år på båt før havet si drepande kraft innhenta familien hans.
Det var ein vinterkveld. Henry var 21 år og veslebroren Kåre 19 – berre halvanna år skilde brørne. Dei var saman med far sin og eit heilt mannskap om bord i ”Skallabjørn”, og låg til kaien ved Lepsøy. Sildenøtene vart hala om bord før dei morgonen etter skulle dra ut på årets fyrste fiskeri. Når alt var klart, gjekk karane til køys.
– Det var fyrst om morgonen etter me såg at ikkje Kåre var om bord, seier Henry roleg. Dei leitte og ropa etter 19-åringen, men ingen svara.
– Til slutt fann me han, ved atterenden av båten. Han hadde falt på sjøen.
Stilla rommar stova på Haugland, der praten elles går så lett.
Vinterfisket tidleg i januar vart byta ut med gravferd for tenåringen Kåre.
Unik veremåte
Utviklinga i fiskeriet i løpet Henry sine 58 år om bord, har vore enorm. I dag kan ein sjå tydeleg på sonaren kor fisken er, storleiken på stimen og kva retning han går. Då Henry var nykonfirmert, var det ein streng med eit lodd på dei firte ned i havet.
– Kjende ein små hakk på strengen, då var det sild, seier han og gjer små nykk med fingrane. Kunne ein tolka signala frå ekkolodda, ja, då fekk ein fisk.
Henry har ord på seg om å vera ein kløppar på nett dette. Jan Hevrøy reiste saman med Henry i eitt års tid mot slutten av 1970-talet.
– Av alle eg har reist med, er det Henry eg vil hugsa best, seier Jan bestemt. Då båten var på feltet og leitte etter fisk, var basen Henry konstant å finna i styrhuset. Ein gong trekte Henry seg til sides for å la seg ein lur i eit hjørna – køya hans vart visst aldri brukt – medan tenåringen Jan skulle lytta etter respons på ekkolodda.
– Eg leitte fram nokre lydar eg meinte kunne vera noko, men Henry sov like godt. Plutseleg vakna han brått til, då var den rette lyden kome. I mine øyro var det ikkje forskjell på ekkoa, fortel Jan, og legg til at basen frå Kolbeinshamn hadde ein unik veremåte overfor uerfarne ungdommar. Han hugsar han sjølv skulle fira Henry opp att i ein lettbåt med mykje vatn, og greidde ikkje få han skikkelig opp før sjøen kom og klaska både lettbåten og Henry hardt inn i skutesida. Basen låg på halv åtte i den vesle trebåten som vart slegen att og fram, men ikkje eit einaste stygt ord fekk unge Hevrøy i retur.
– Om ein var uheldige eller gjorde noko feil, var det aldri kjeft å få hos Henry. Slikt vert hugsa, seier Jan.
– Henry er det ein kallar ein fiskar frå topp til tå. Han hadde det i blodet. Då dei andre båtane gav opp og seig vidare, ville Henry venta på fisken. Han var seig, og det førte ofte til suksess.
Ein gong gjennomførte han eit kast i finstasen òg. Mannskapet hadde vore i land i Danmark for ein betre middag, då det var helgefreding for sildefiske i Skagen. Om kvelden gjekk dei direkte i seng, og båten la frå kai. Då det var klart for kast, var det om å gjera å koma seg i oljekleda – dressen fekk fylgja fint med. Fisken kom alltid fyrst.
Meir spennande før
– Radaren, seier Henry kjapt når eg spør kva den viktigaste utviklinga har vore. Å vita kvar båtane ligg i forhold til kvarande, og sleppa å signalisera det med ei klokke, var eit stort framskritt. Når det er sagt, må 81-åringen tilstå at det var nok meir spennande på havet før teknologien blomstra så veldig opp. Det var som ei jakt etter dei store kasta, og då fiskekvotar framleis var eit framandord, kunne det vera svære forskjellar på kva båtane fekk med seg. Det hadde med teft å gjera, å kjenna fisken sitt mønster.
– På nordsjøsilda heldt me oss alltid vekke frå dei andre i flåten. Me gjekk for oss sjølve, og oppdaga nye felt. Flåten kom alltid etter oss, seier Henry og smiler lurt.
Dette kan Edvard Johannes Stangeland skriva under på. Han har sjølv aldri reist med Henry, men har berre godord å koma med om den sværaste basen me har hatt.
– Henry er ei levande legende, seier Edvard bastant.
– Det var gjerne slik at ein om bord i båtane ringde kvarandre på radiotelefon - frekvens 2.3 - for å høyra kva retning dei andre gjekk i. Det vanlege var å kalla kvarandre med båtnamn, men når Henry var ute var det ofte lurast å gå rett til kjelda og spørja ”Henry, e’ du der?”.
Henry visste nemleg kva ein skulle sjå etter for å få godt med fangst i nóta.
– Såg du kval på sjøen, så var ikkje silda langt vekke, seier Henry som ein regel nummer éin.
– Kvite sirklar i vassoverflata, ei såkalla blank-ia, var òg eit godt teikn, held han fram.
Ved fullmåne kom silda opp i havet, og ein måtte for all del ikkje liggja å sova når det var flo.
Må elska sjøen
Aldri har han opplevd å vera sjøsjuk.
– Men flysjuk, det vert eg. Eg har ikkje høyrsel på fjorten dagar når me har vore ute og flydd.
Pensjonisttilværet er ikkje synonymt med sydenturar i hytt og ver, altså. Ein tur med ”Fram” til Grønland og to turar med Hurtigruten, har derimot skrive seg inn i reiseprotokollen. Ved ein av turane nordover med Hurtigruten, reiste dei saman med systera og svogeren til Annbjørg. Henry fortalde Olav om plassane dei gjekk forbi, som han kjenner så godt etter 58 år til sjøs.
– Der kom fleire til og ville høyra Henry fortelja. Fleire føreslo at han burde byrja som guide om bord, fortel Annbjørg noko stolt.
Sjølv vil Henry driva småfiske framføre å guida. Ved brygga ein spasertur unna heimen deira, har han ein fritidsfiskebåt båt liggjande.
– Eg elskar sjøen. Det er nok den eigenskapen ein må ha for å leva livet slik eg har gjort, seier Henry. I 2004 laga NRK og journalist Dag Lindebjerg eit Faktor-innslag om basen frå Austevoll, der dei fylgde Henry og ”Møgsterfjord” på ei rute nordover på vintersilda tidleg i januar. Den gongen sa han til Lindebjerg at dersom han kunne levd livet opp att, ville han nok valt fiskeriet på nytt.
– Jau, det står eg inne for enno, seier den lune mannen.
Henry Kolbeinshavn
Fødd 3. desember 1932 – 26. mai 2017
Gift med Annbjørg.
Far til Harald, Knut og Helge.
Reiste på fiske i 58 år, hovudsakleg som bas.
Har reist med fylgjande båtar: ”Arny Maud”, ”Abelona”, ”Hans O.B”, ”Gardar”, ”Skallabjørn”, ”Drivenes”, ”Lafjord”, ”Lador” ”Dorthea Møgster”, ”Haugagut” og ”Møgsterfjord”.